Evsel Atıklarınızı Hala Çöpe mi Atıyorsunuz?

Prof. Dr. Ruhsar YANMAZ

Permatürk Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi,

Eğitim Takımı Başkanı

ruhsaryanmaz@permaturk.org

ruhsaryanmaz@gmail.com

Birçoğunuz için atık çöple eş anlamlı. Çöp deyip geçmeyin. Çok değerli. Çünkü çöp diye attığımız hemen her şey geri dönüşüm zincirine giriyor ve başka bir ürüne dönüştürülüyor. Böylece hem çevrenin kirlenmesi engelleniyor hem de çıkan ürünlerin ekonomiye katkısı artıyor.

Aslında doğada canlı cansız her şey dönüşüm içinde. Kayalar, taşlar, toprak, bitkiler, hayvanlar ve insan. O zaman hepimiz doğal döngünün parçasıyız. Ancak o kadar çok çoğalıyor, yayılıyor, gelişme adı altında o kadar çok tüketiyor ve atıyoruz ki doğa bundan olumsuz yönde çok etkilendi. Kendi kendini yenilemede bizim verdiğimiz zararı tamir edemez hale geldi. Artık yeter dedi. Bizden öcünü fırtınalar, seller, kuraklık yoluyla almayı sürdürüyor.

Doğal dengeleri yeniden kurmak, kaybettiklerimizi geri dönüştürebilmek için artık bir şeyler değil çok şey yapmak gerek. Atıkların çevreye verdiği zarar fiziksel, biyolojik ve kimyasal nitelikte olabiliyor. Çevreye rahatsız edici koku yayılması, toprak, yüzey ve yer altı sularının kirlenmesi, hastalık ve zararlıların hızla çoğalıp yayılması, bu alanlarda metan gazı birikimi, metana bağlı patlama, hava kirliliği ve heyelanlar bunlardan sadece birkaç tanesi.

Atıkların çözünmesi sırasında oluşan maddelerin, hastalık yapıcı mikro ve makro organizmalar için üreme ve beslenme kaynağı olduğunu, zararlı mikro organizmaların bazı hayvanlarla veya doğrudan bulaşıcı hastalıkların (veba, cüzzam, dizanteri, kolera, sıtma, tüberküloz, kuduz vb) hızla yayılmasına neden olabileceğini unutmamak gerekiyor. Bu yüzden günümüzde atıkların çevreye en az zarar verecek şekilde yok edilmesini sağlayacak yöntem ve teknolojilerin kullanılması gerekmektedir.

Atık değerlendirme bunlardan biri. Atık, çok geniş bir kavram.

Çöp ve atık deyince ne kadar çöp üretiyorum diye sormalı insan kendine. Her gün kişi başı 1-1,5 kg evsel atık çöp kutularına atılıyor. Nüfusumuzu düşünürsek günde sadece 28-30 milyon ton evsel atık çöpe gidiyor bu ülkede.

Sadece evlerimizden çıkan organik atıkların geri dönüştürülmesi ile Türkiye’de yılda yaklaşık 75 bin tonun üzerinde sera gazı salımını önlemek ve 35 milyon ağacın kesilmesini engellemek mümkün.

Pek çoğumuz çöpe atılan atıklara ne oluyor diye hiç düşünmüyor. Ülkemizde çöpler belediyeler ve sokak toplayıcıları tarafından toplanıyor. Çöplerin başına üşüşen toplayıcılar, işlerine yarayan atıkları seçiyor, bu atıkları satarak yaşamlarını sürdürüyorlar. 

Büyükşehir belediyelerinin dışındaki belediyelerin büyük çoğunluğu çöpleri, ayrıştırmadan çöp depoları olarak kullandıkları şehir dışındaki açık alanlara bırakıyorlar. Yıllardır, çöp yığınlarının arasında dolaşanların, özellikle çocukların ani patlamalar sonucu canlarını kaybettikleri haberlerini duyuyoruz.

Ülkelerin gelişmişlik düzeyine bağlı olarak çöpler ayrıştırılıyor. Yeniden değerlendiriliyor ve ülke ekonomisine kazanç sağlanıyor.

Bizler de birey olarak bu süreçte yer alabiliriz. Evlerimizden çıkan atıkları ayrıştırabilir, geri dönüşüme katkı sağlayabiliriz. Kullandığımız her ürünün üretimi sırasında Dünya kaynaklarından ne kadar kullanıldığını (Karbon, su ayak izi) düşünerek daha duyarlı hale gelebiliriz. Daha az satın alma, ihtiyaç kadarını alma alışkanlığını edinebiliriz. Yeterli miktarda tüketmenin daha az atık anlamı taşıdığını da unutmamaya çalışabiliriz.

Atıklarla ilgili olarak yapmamız gereken şeyler 4 aşamalı

 1. Atığı tanımak:

Atık değerlendirmenin ilk aşaması nelerin atık olarak ayrıştırılacağını öğrenmektir. Geri dönüştürülebilir atık tiplerini aşağıdaki şekilde gruplandırabiliriz:

• Kâğıt atık: Kâğıt ambalajlar, defterler, yazışma kâğıtları, gazeteler, kese kâğıtları, karton kutu ve koliler, kâğıt peçete ve havlular vb.

• Ahşap atık: Ağaçlardan elde edilen ahşap malzemeler, ahşap ev eşyaları, taşıma ve koruma amaçlı ambalaj ve yapı malzemeleri, talaş atıkları.

· Plastik atık: Plastik, tükettiğimiz ürünün bileşiminde yer alıyor. Plastik (pet) şişeler, şişe kapakları, su damacanaları, ambalajlar, plastik torbalar, plastik kutular, plastik bardaklar, temizlik malzemesi ambalajları, kişisel bakım ürünleri ambalajları, plastik oyuncaklar vb.

· Cam atık: İçecek şişeleri, konserve kavanozları, reçel kavanozları vb.

· Kompozit atıklar: Kâğıt ve plastik karışımı malzemeden üretilen ambalaj kapları kompozit atık olarak kabul edilir. Hazır çorba ambalajları, karton süt ve meyve suyu kutuları, çikolata ambalajları bu grup içinde yer alır.

· Metal atık: Alüminyum içecek kutuları, yağ ve salça tenekeleri, konserve kutuları,

· Bitkisel yağ atığı: Bitkisel yağlar; zeytin, ayçiçeği, mısır, pamuk, soya, kanola ve aspir gibi yağlı bitki tohumlarından elde edilen yağların genel adıdır. Kullanılmış kızartmalık yağlar, son kullanım tarihi geçmiş katı ve sıvı yağlar atık yağ grubuna girer.

· Organik atıklar: Organik atıklar, yaşamsal ve tarımsal faaliyetler sonucu ortaya çıkan hayvansal ve bitkisel bazlı atıkların ortak adıdır. Meyve ve sebze atıkları ve kabukları (Taze veya pişmiş), pişmiş yemek atıkları, kemik, kılçık vb. atıklar, demlenmiş çay ve kahve atıkları (çay poşetleri ve kahve telveleri, kâğıt filtreleri dahil), yumurta kabukları, yumurta viyolü, kâğıt ve mukavva ambalaj kutuları, tuvalet ve havlu kâğıtların sarıldığı karton rulolar, peçete, suda parçalanabilir kâğıt havlular vb., tahıl (buğday, arpa, çavdar vb. ürünlerin) samanı, bahçelerden çıkan yaprak, dal ve yere düşmüş meyveler vb., hayvan atıkları (sıvı ve katı dışkı, kan, kemik, yün, kıl vb.).

· Elektronik atıklar: Elektronik eşyalar, bulaşık, çamaşır makinası, buzdolabı, elektrik süpürgesi, bilgisayarlar, telefonlar vb.

· Atık pil: Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine doğrudan dönüştürerek bünyesinde depolayan cihazlara pil denir. Kullanım ömrünü tamamlamış veya uğramış olduğu fiziksel hasar sonucu kullanılmayacak duruma gelmiş pillere “Atık Pil" denir. Çinko piller, alkalin piller, lityum iyon piller, (www.sifiratik.gov.tr) bu gruba girer.

· Tekstil atıkları: Doğal ve sentetik liflerin kullanılması ile elde edilen tekstil malzemeleri, giyim ve ev eşyası olarak kullanılan malzemelerin atıklarıdır. Kişisel kullanıma yönelik tekstil ürünü kıyafet/giysiler, tekstil ve konfeksiyon üretiminden kaynaklı kırpıntı, parça, elyaf halindeki tüm malzemeler, evlerde gündelik kullanıma yönelik tekstil ürünü havlu, masa örtüsü, halı, perde, nevresim, örtü, battaniye ve benzeri tüm eşyalar bu gruba girer.

· Tıbbi atıklar: Kan ürünleri ve bunlarla bulaşmış (kontamine olmuş) nesneler, kullanılmış ameliyat giysileri (kumaş, önlük ve eldiven vb), diyaliz atıkları (atık su ve ekipmanlar, karantina atıkları, bakteri ve virüs içeren hava filtreleri, enfekte veya biyolojik deneylerde kullanılan deney hayvanı ölüleri, organ parçaları ( plasenta, kesik uzuvlar vb. (insani patolojik atıkları) ve bunlarla temas eden tüm nesneler), enjektör iğneleri, iğne içeren diğer kesiciler, bistüriler, lam-lamel, kırılmış diğer cam vb. nesneler.

Unutmamalıyız. Tüketim arttıkça atık miktarı artıyor ve çeşitleniyor.

2. Atığı ayrıştırmak

Atıkları tanıdıktan sonra ayrıştırmak daha kolay. Bu aşamada sıvı ve katı atıkları ayrı ayrı ayrıştırmalı ve ayrı torbalarda veya kutularda biriktirmeliyiz. Çok ayrıntı var diye düşünebilirsiniz. Ama ayrıştırarak doğaya ne kadar büyük bir katkıda bulunduğunuzu düşünürseniz ve bu işe inanırsanız o zaman size hiç de zor gelmeyecek. Hepimiz evimizde basit olarak çöplerimiz için sebze-meyve atıkları, kâğıt ve mukavva atıklar, plastik atıklar ve cam atıklar için 4 ayrı kutu ayırabiliriz. Kutu yoksa siyah renkli plastik çöp torbalarından da yararlanabilirsiniz. 

Yerim yok diyebilirsiniz. Apartman yöneticisi ile görüşerek belediye kanalı ile bu tip kutuları apartman için temin etmek mümkün. Bu konuda duyarlı olursak belediyeler tarafından belli yerlere yerleştirilen atık kutularına üzerinde yazanın dışındakileri atmamayı da başarabiliriz.

3. Atığı değerlendirmek

Günümüzde her türlü atık ‘Sıfır atık’ teknolojileri ile başka ürünlere dönüştürülebiliyor. Her geçen gün ülkemizde de duyarlılığın artması ile değerlendirme yöntemlerinin geliştirildiğini görüyoruz. Ülkemizde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Birleşmiş Milletler ‘Sıfır Atık’ projesi kapsamında atık değerlendirme konusu ülke gündemine girmiştir. Öyleyse biz de atık değerlendirmeye evimizden başlayacağız. Bu kapsamda hemen her türlü atığı faydalı formlara dönüştürmek mümkün.

4. Atık miktarını azaltmak

Günümüz ekonomik politikaları, tüketimi artırarak üretimi artırma prensibine dayanıyor. Bu nedenle Dünya kaynakları çılgınca harcanıyor. Hatta talan ediliyor. Sürdürülebilir kalkınma modelleri aşırı tüketime dur denilerek, mevcut kaynakların gelecek kuşaklara aktarılacak şekilde tüketimin azaltılmasını hedefliyor. Bu nedenle tüketim sırasında atık çıkarırken dikkatli olmalı ve daha az tüketme ve atık çıkarma felsefesini benimsemeliyiz.

Bir birey olarak öncelikle bizlerin atık değerlendirmek için ne yapabileceğimizi düşünmemiz gerekiyor. Bu aşamada da öncelikle işe evsel atıklardan başlayalım.

EVSEL ORGANİK ATIKLARI DEĞERLENDİRME

Günlük olarak evlerimizden en fazla çıkarılan atıkların başında organik atıklar geliyor. Her gün evlerimizden 1,5-2 kg civarında organik atık çöp kutularına atılıyor. Acaba organik atık olarak neleri çöpe atıyoruz? Hemen gün içinde attığımız çöpleri inceleyelim. Çoğunlukla katı ve sıvı atıkları çöpe atıyoruz. Lavabolara atılan sıvı atıklar kanalizasyon ve sulama sularına karışıyor. Bu durumda hepimiz evlerimizden çıkan atık miktarını azaltma yoluna giderek tüketici konumundan uzaklaşmamız gerekiyor.

Evlerimizden ne tür atıklar çöp diye atılıyor diye düşündüğümüzde ilk aklımıza gelen katı evsel atıklardır. Katı atıkları ayrıştırmak için gruplandıralım:

•        Sebze-meyve ve yemek atıkları, (Çiğ veya pişmiş)

•        Plastik atıklar (torba, kutu, plastik şişe vb)

•        Ambalaj atıkları (Mukavva, kâğıt vb)

•        Cam atıklar (Şişe, kavanoz vb)

•        Metal atıklar (Konserve, bitkisel yağ kutuları vb)

•        Tekstil ve giysi atıkları

•        Elektronik atıklar (pil, batarya, elektronik eşya veya parçaları)

Süt kutularından yapılmış duvar izolasyonu

Sıvı atıklar da var çöplere ayrıştırmadan attığımız:

•        Kullanılmış sıvı atık yağlar (Çoğunlukla mutfak lavabolarına dökülüyor)

•        Suya karışan deterjan, sıvı sabun atıkları

•        Sebze ve meyve yıkama ve haşlama suları

•        Temizlik sonu çıkarılan kirli sular

 Bu atıkları çeşitlendirmek mümkün.

Neler yapabiliriz?

1. Organik ve kâğıt ambalaj atıklarını kompost yaparak toprağa ve gübreye dönüştürmek mümkün. Bu konuyu bir sonraki blog yazımızda değerlendireceğiz.

2. Metal atıklardan kutu ve teneke biçiminde olanları saksı olarak değerlendirmek mümkün. Bu şekilde kullanacaksanız veya kutuların dibine su çıkışı için delik açmayı unutmayınız. Diğer metalleri de hurda toplayanlara verebilirsiniz. Bu kutuları ayrı toplayarak çöp toplayanlara destek olabilirsiniz.

3. Plastik malzemeleri hayatımızdan çıkarmaya çalışmalıyız. Plastik su şişeleri yerine cam şişe ve kaplara geçmeliyiz. Çok kişi plastik su şişelerini içinde bir miktar su ile birlikte çöpe atmaktadır. Plastik şişeleri içindeki suları çim veya bitkilere verdikten sonra sıkıştırıp kapaklarını kapatarak çöp kutularına bırakmalıyız. En azından suyun doğayla bulaşmasına destek olmuş oluruz.

4. Tekstil ve giysi atıkları giysi toplama kutularına atılabilir. Eski tişört ve örtüleri de saksı, sepetler içine serip bitki yetiştirme kabı olarak kullanabiliriz.

5. Elektronik atıklar kesinlikle çöpe atılmamalı, pil kutularında toplanmalıdır.

6. Sıvı atık yağları lavabolara dökmek yerine, ayrı bir şişede toplayıp atık yağ toplama kovalarına veya kapalı şişe içinde çöpe atmayı deneyebilirsiniz.

7. Tahıllar, sebze ve meyve haşlama sularını bir yerde biriktirip, soğuduktan sonra bitkilerinizi sulamada kullanabilirsiniz.

Bu yazıyı okuduktan sonra çöplere başka gözlerle bakabilmenizi sağlayabilmişsek ne mutlu bize.

Kaynaklar: 

Altuntop E, Bozlu H, Karabıyık E. 2014. Evsel atıkların ekonomiye kazandırılması. TR62 (Adana, Mersin) Bölgesi. Çukurova Kalkınma Ajansı, 91 s.

Anonim 2024. Atıklar. TC. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 32 s. www.csb.gov.tr.

Değirmenci C, Karabacakoğlu. 2022. Evsel katı atık toplama, taşıma ve bertarafında iş sağlığı ve güvenliği. OHS ACADEMY, Cilt 5, Sayı 2, Sayfa: 131-139.

Gül M. ve Yaman K., (2021). Türkiye’de atık yönetimi ve sıfır atık projesinin değerlendirilmesi: Ankara örneği, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 35(4): 1267-1296, https://doi.org/10.16951/atauniiibd.870434 .

Neyim C. 2024. Türkiye’de evsel nitelikli katı atıklar. Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Tematik Paneli. Çevko Vakfı. www.tubitak.gov.tr

Özkan G., Subası, G.,  Kâmiloğlu, S., Çapanoğlu, E. 2022. Sürdürülebilir Gıda ve tarımsal atık yönetimi. Tarımsal Atık Yönetimi, Çevre, İklim ve Sürdürülebilirlik, 23(2):145-160.