Bitkilerden elde edilen özütler çok eski tarihlerden beri tarım zararlılarına karşı böcek ilacı olarak kullanılmaktadır. Bitkiler aleminde bu amaçla kullanılan 2000’den fazla tür tespit edilmiştir. Ancak çok azı üzerinde araştırma yapılarak standardize hale getirilip ruhsatlı olarak piyasaya sunulmuştur.
Sentetik insektisitlerin yoğun olarak tercih edilme sebebi daha hızlı ve uzun süre etkili olmaları, ayrıca gelişen teknoloji nedeniyle çok daha ucuz olarak elde edilebilmeleri olmuştur. Son yıllarda sentetik tarım ilaçlarının bilinçsizce kullanımı sonucu zararlılarda gelişen direnç, insana ve ekosisteme verdiği zararlar ve toksisiteleri bilimsel çalışmalarla da ispatlanmıştır.
Bu sebeple biyolojik kökenli tarım ilaçlarına ilgi yeniden yükselmiştir. Aynı zamanda organik tarımın da giderek artmasıyla bu konudaki arayışlar yoğunluk kazanmıştır.
Geçmişte ve günümüzde en çok kullanılan bitkisel kökenli insektisitlerden birkaçına göz atalım.
Doğal insektisit olarak dünyada en eski ve yaygın olarak kullanılan piretrin, Chrysanthemum cinerariaefolium (pire otu) bitkisinin çiçeklerinden elde edilir. Böceklerde felce sebep olarak hızlı bir ölüm meydana getirir. En büyük dezavantajı gün ışığında çabuk parçalanmasıdır. Bu sebeple daha çok karanlıkta depolanmış ürün ve ev zararlılarına karşı yaygın kullanımı vardır. Burada dikkat edilmesi gereken bir ayrıntı var. Tıbbi kullanımı olan Matricaria recutita, yani Alman papatyası sanılarak oral kullanımı nedeniyle akut zehirlenme vakaları bildirilmiştir.
Günümüzde üzerinde en çok çalışılan doğal insektisit Azadirachta indica, yani Neem Ağacından elde edilen Azadiraktindir. Anavatanı Hindistan olan bitkinin yaprak, meyve, kabuk ve tohum gibi kısımlarından elde edilen özütleri kullanılmaktadır. Dünyada yaklaşık 30 civarı ticari preparatı mevcuttur. 1959’da Sudan’daki çöl fırtınalarıyla gelen toplu çekirge istilasında bir Alman botanikçi olan Heinrich Schmutterer milyarlarca çekirgenin her ağaca saldırdığı, ancak Neem ağacına dokunmadığını gözlemlemiştir. Neem ağacı Birleşmiş Milletler tarafından ‘21. Yüzyıl Ağacı’ olarak ilan edilmiştir. ABD Ulusal Bilim Akademisi 1992 yılında “Neem: Küresel sorunları çözmek için bir ağaç” başlıklı bir rapor yayınlamıştır.
Yine Eğir (Acorus calamus) bitkisinin rizomlarından elde edilen beta asaron, tütün yapraklarından elde edilen nikotin böcek öldürücü olarak kullanılan diğer bitkilere örnektir.
Gelelim mutfaklarımızda çokça yer verdiğimiz bir bitkiye. Allium sativum, yani SARIMSAK. Uzun yıllardır sarımsağın böcek uzaklaştırıcı (repellent) etkisi bilinmektedir. Ancak kokusu geniş tarımsal alanda kullanımının önündeki engel olmuştur. Sarımsaktaki bu böcek kovucu etkinin bitkinin kükürt içeren sekonder metabolitlerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Genellikle depolanmış ürün zararlılarına karşı kullanılır. Sarımsağın lahana ve marul zararlılarından Plutella xylostella (Lep: Plutellidae), Trichoplusia ni (Lep:Noctuidae) ve Pieris rapae (Lep: Pieridae)’in zararını önemli ölçüde azalttığını belirtmişlerdir.
Capsaisin daha çok biberden tanıdığımız, bitkide acı lezzeti veren bileşiktir. Genel böcek ve akar zararlıları için repellent (uzaklaştırıcı) etkilidir. Ancak bal arıları ve faydalı böcekler üzerinde toksik olabilen etkileri nedeniyle dikkatli kullanılmalıdır.
İnsektisit ve herbisit amaçla bahçelerimizde de sıklıkla yer verdiğimiz uçucu yağ salgılayan Adaçayı (Salvia spp.), Anason (Pimpinella anisum), Biberiye (Rosmarinus officinalis), Fesleğen (Ocimum basilicum), Kekik (Origanum spp.), Kimyon (Cuminum cyminum), Nane (Mentha spp.), Pelinotu (Artemisia spp.), Dereotu (Anethum graveolens) gibi birçok aromatik bitki, başta Sitophillus ve Bruchus gibi pek çok depo zararlısına karşı fumigant etki yaratarak uzaklaştırıcı ve öldürücü etkide bulunur.
Citronella, Lavanta, Sedir, Nane, Palmarosa aynı zamanda bit ve sivrisinekten korunmak için lavanta hidrolatı ya da distile su içine ilave ederek sprey şeklinde çocuklarımızda güvenle kullanabileceğimiz uçucu yağlardır.
Ece Ülkü Bayar
Eczacı
KAYNAK
National Research Council (US) Panel on Neem. Neem: A Tree For Solving Global Problems. Washington (DC): National Academies Press (US); 1992. 1, The Vision. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK234633/